Reforma
życia monastycznego
po Soborze Trydenckim

Kongregacja św. Wanna i kongregacja św. Maura

Okres potrydencki był nieco podobny do okresu po II Soborze Watykańskim. Świat katolicki, a zwłaszcza środowiska religijne, przenikał jeden wspólny prąd, wszędzie kładziono nacisk na te same zagadnienia wysunięte przez orzeczenia Soboru, a rozpracowywane przez teologię. Zachodzą też liczne podobieństwa w sposobie przeżywania treści nauki Soboru. Na pierwszy rzut oka treści te zdają się trochę zacierać odrębność duchową poszczególnych zakonów, z racji powszechności podkreślanych idei. Przy bliższym wniknięciu okazuje się jednak, że każdy zakon zaczerpnął ze wspólnego skarbca to, tyle i w taki sposób, jaki był potrzebny do oczyszczenia i pogłębienia własnej duchowości.

Pierwszą troską był powrót do dawnej surowości i karności. Odnosiło się to również do zakonu św. Benedykta osłabionego przez ingerencję świeckich i uzależnienie od nich w sprawach materialnych, co, niestety, odbijało się fatalnie na duchowych.

Benedyktyni i benedyktynki zaczęli się łączyć w nowe kongregacje, dość silnie scentralizowane. Było to podyktowane potrzebami chwili: takim kongregacjom wyjętym spod jurysdykcji biskupów – a wiadomo, że wówczas nie zawsze byli nimi ludzie odznaczający się zrozumieniem obowiązków swojego urzędu – łatwiej było przeprowadzać wspólnie dzieło reformy i wspomagać klasztory osłabione.

Kongregacja św. Wanna (St. Vanne), nazwana tak od opactwa, w którym wzięła początek, powstała w r. 1600 w Lotaryngii. Przyłączyły się do niej liczne opactwa i klasztory męskie i żeńskie. Wkrótce co gorliwsze klasztory francuskie, widząc rozkwit reformy św. Wanna, zaczęły się także ubiegać o przyłączenie do kongregacji (m.in. w 1614 r. słynne opactwo Saint-Germain-des-Prés na przedmieściach Paryża). Ludwik XIII i Richelieu niechętnie patrzyli na to przyłączanie się francuskich klasztorów do “obcej” kongregacji. Dlatego na Kapitule Generalnej w 1618 r. postanowiono utworzyć kongregację “własną”, francuską. W 1621 r. Congregatio Gallicana Parisiensis przekształca się w Kongregację św. Maura i otrzymuje zatwierdzenie papieża Grzegorza XV. Wkrótce przyłączyły się do niej najznakomitsze opactwa.

Liczne opory, z jakimi spotykały się wysiłki przywrócenia pierwotnej obserwancji, z trudem zdobywające sobie teren, sprawiły, że zaczęto zbyt jednostronnie podkreślać surowość Reguły św. Benedykta. Istotnie, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że za ideał uważano możliwie ścisłe przestrzeganie przepisów (zwłaszcza zewnętrznych, jak posty, strój itp.) sprzed tysiąca lat, mało uwzględniając przemiany kulturalne, to nie zadziwi nas obiegowe wówczas określenie Reguły benedyktyńskiej jako “surowej” i “pokutniczej”. Rzecz ciekawa: w tym współzawodnictwie o palmę pierwszeństwa w pokucie kongregacja maurystów zwyciężyła nawet surową kongregację św. Wanna, od której pochodziła. Ten rys maurystów jest mało znany, a w historii Kościoła i kultury zapisali się oni z całkiem innych powodów: stali się słynni dzięki swym pracom naukowym, zwłaszcza wydaniu pism Ojców Kościoła. Jednak prawie do końca XVII wieku wysoki poziom intelektualny był całkowicie podporządkowany życiu pokuty i modlitwy.

Relacje wannistów i maurystów z benedyktynkami Najśw. Sakramentu

Benedyktynki od nieustającej adoracji zakorzenione były w tym właśnie benedyktyniźmie “reformowanym” (o surowszym kierunku), jakim żyły kongregacje wannistów i maurystów w okresie swego rozkwitu. Z reformą lotaryńską ściśle związany był klasztor w Rambervillers, do którego wstąpiła m. Mechtylda. Pierwszy klasztor Instytutu w Paryżu powstał na terenie jurysdykcji opactwa Saint-Germain-des-Prés – centrum reformy francuskiej. Kongregacja benedyktynek od nieustającej adoracji Najśw. Sakramentu powstała z inspiracji mnichów z kongregacji św. Maura; jeden z nich, Dom Ignacy Philibert, zredagował jej pierwsze konstytucje; dwaj inni, już po śmierci m. Mechtyldy, będą zabiegać o zatwierdzenie ich ostatecznej wersji w Rzymie.

Kontakty z maurystami są częste. W 1686 r. ukazuje się przystosowane przez Założycielkę do potrzeb benedyktynek Najśw. Sakramentu wydanie “Praktyki Reguły św. Benedykta” autorstwa Dom Klaudiusza Martina, co potwierdza identyczność interpretacji Reguły w obu kongregacjach. W r. 1687 to właśnie przeor Saint-Germain-des-Prés, Dom Klaudiusz Boistard, wygłasza przemowę do mniszek wyjeżdżających na fundację do Warszawy. Doradcą m. Mechtyldy jest także słynny bibliotekarz tegoż opactwa i inicjator badań naukowych, Dom Łukasz d’Achery, zaś nie mniej słynny Dom Jan Mabillon na jej prośbę pisze pośmiertne wspomnienie o matce de Blémur, mniszce klasztoru paryskiego, autorce wielu dzieł o wybitnych postaciach i świętych zakonu benedyktyńskiego.

W bibliotekach benedyktynek Najśw. Sakramentu, także w klasztorach polskich, znajdują się do dziś dzieła mnichów kongregacji św. Maura.

Historia Instytutu

Zatwierdzenie konstytucji

Początki Instytutu benedyktynek od nieustającej adoracji są ściśle związane z postacią m. Mechtyldy od Najśw. Sakramentu, zostały więc omówione w jej życiorysie. W chwili śmierci Matki Instytut liczył 10 klasztorów: 6 we Francji (Paryż – 2 klasztory, Rouen, Caen, Châtillon-sur-Loing i Dreux), 3 w Lotaryngii (Toul, Rambervillers, Nancy) i 1 w Polsce (Warszawa). Założycielce nie udało się doprowadzić do zatwierdzenia w Rzymie konstytucji – odeszła w chwili, gdy prace nad ostateczną ich wersją były właśnie na ukończeniu. Toteż po jej śmierci największą troską mniszek stało się otrzymanie aprobaty Stolicy Św. dla ich konstytucji – było to przecież jednocześnie potwierdzeniem prawowierności m. Mechtyldy i jej dzieła oraz jego celowości w Kościele.

Fundacja w Rzymie – choć ostatecznie z przyczyn politycznych i ekonomicznych zakończyła się powrotem sióstr do Paryża – stała się okazją do przedłożenia Ojcu Świętemu tej sprawy. To przede wszystkim staraniom i poparciu królowej Marii Kazimiery, przebywającej w Rzymie po śmierci króla Jana III, zawdzięczały siostry zatwierdzenie konstytucji w formie uroczystej, na mocy brewe z 1 sierpnia 1705 r. za pontyfikatu Klemensa XI, w 7 lat po śmierci m. Mechtyldy. Stało się to dla benedyktynek od nieustającej adoracji mocnym oparciem, nie tylko moralnym, ale i prawnym. Cokolwiek można by powiedzieć o Marysieńce – a byłoby tego dość dużo – pozostanie faktem, że to właśnie ona, Francuzka z pochodzenia i królowa Polski, była nie tylko fundatorką klasztoru warszawskiego, ale stała się jakby drugą fundatorką dla całego Instytutu benedyktynek od nieustającej adoracji przez przyczynienie się do nadania mu definitywnego bytu prawnego, dzięki czemu mógł się teraz spokojnie rozwijać według właściwego mu charyzmatu.

Wiek XVIII

W wieku XVIII Instytut powiększył się o dwa tylko klasztory: w Bayeux (agregowany w 1801 r.) i we Lwowie (początek dały mu mniszki ze wspólnoty warszawskiej, które w 1709 r. podczas szalejącej w stolicy epidemii szukały schronienia we Lwowie). Całe to stulecie będzie świadkiem troskliwego przechowywania i przekazywania duchowej spuścizny Założycielki, kopiowania jej pism, redagowania i przeredagowywania (a w Polsce także tłumaczenia na język polski) jej życiorysów. Mniszki, wierne jej nauczaniu starały się trwać w ukryciu, niewiele o sobie mówiły, jeszcze mniej pisały. Kolejne dziejowe kataklizmy, które pochłonęły wiele cennych materiałów archiwalnych, pozbawiły nas wglądu w duchowe życie kolejnych pokoleń benedyktynek Najśw. Sakramentu.

Wielka Rewolucja Francuska zmiotła wszystkie klasztory: siostry musiały je opuścić, a budynki zburzono lub sprzedano. Różne były losy poszczególnych zgromadzeń. Niektóre zostały niemal zupełnie rozproszone, innym udało się ocalić przynajmniej jakieś elementy życia wspólnego. I tak na przykład benedyktynki z Rouen nawet w więzieniu nie przerwały nieustającej adoracji: Najśw. Sakrament ukryty był w wydrążonej figurce Dzieciątka Jezus, którą siostry kolejno sobie przekazywały.

Wiek XIX

Trzy wspólnoty nie zdołały już się podźwignąć po rewolucyjnej zawierusze: klasztory z ulicy Cassette w Paryżu, z Châtillon i Dreux przestały istnieć, a pojedyncze mniszki, które przeżyły rewolucję, przyłączyły się potem do innych domów Instytutu. Natomiast ocalałe siostry z trzech klasztorów lotaryńskich połączyły się w jedną wspólnotę i osiadły w Saint-Nicolas-du-Port. Wkrótce też rozpocznie się intensywna działalność fundacyjna i – prócz nowych domów we Francji – Instytut rozszerzy się na nowe kraje: Niemcy (pierwsze klasztory w Trewirze i Osnabrück ufundowane zostały w 1854 r.), Włochy (Seregno 1880, przeniesiony później do Ghiffa, Mediolan 1892), Szkocja (Dumfries 1884). Prześladowania kościoła, paradoksalnie, stały się okazją do dalszej ekspansji Instytutu: wygnane przez Kulturkampf benedyktynki niemieckie założyły klasztory w Luksemburgu i Holandii, a późniejsze antykościelne ustawy we Francji przyczyniły się do fundacji w Hiszpanii i Belgii.

Wiek XIX zaznaczy się też swoistą “przystosowaną odnową” w interpretacji nauczania m. Mechtyldy. Duchowość wynagradzająca była wówczas w modzie, lecz w wydaniu bardziej psychologicznym niż teologicznym. Usiłowano więc “uaktualnić” pisma Założycielki, przeredagowując je w guście epoki i dodając “stosowny” komentarz. Zapewne przybliżało to Matkę ówczesnej mentalności, ale równocześnie zafałszowywało jej doktrynę. Dziś bliższe nam są oryginalne teksty XVII-wieczne niż ich o dwa wieki późniejsze przeróbki.

Wiek XX. Posoborowy powrót do źródeł

Wiek XX rozpocznie się prześladowaniami kościoła we Francji, przyniesie też dwie wojny światowe. Niektóre wspólnoty nie zdołają przetrwać, kilka innych oderwie się od Instytutu, lecz powstają też ciągle nowe klasztory.

Sobór Watykański II, akceptując i podkreślając potrzebę pluralizmu w Kościele i zachęcając do powrotu do źródeł, dał impuls do nowych poszukiwań i pogłębionej refleksji nad własnym charyzmatem w Kościele i w łonie monachizmu benedyktyńskiego.

Wydobyte z archiwów stare rękopisy znów przemówiły z całą świeżością, a odczytane w świetle dokumentów soborowych okazały się zaskakująco aktualne mimo swej barokowej formy. Zresztą już przed Soborem dojrzała zarówno potrzeba reorganizacji zewnętrznej jak i szukania własnych korzeni. Właśnie “w celu pogłębienia duchowości benedyktynek Najśw. Sakramentu, jak również dla zachowania wzajemnej jedności według ducha założycielki, m. Mechtyldy de Bar” (Statuty Konfederacji), została utworzona Konfederacja Benedyktynek od Nieustającej Adoracji Najśw. Sakramentu.

Konfederacja Benedyktynek
od nieustającej adoracji Najśw. Sakramentu

Odpowiedzią na zaszłe w świecie zmiany była skierowana do mniszek konstytucja apostolska “Sponsa Christi” (1950 r.), zalecająca łączenie się klasztorów w federacje. Po wstępnych dyskusjach, zebraniu opinii wszystkich klasztorów i opracowaniu na ich podstawie wstępnego projektu statutów, wiosną 1954 r. w Watykanie odbyło się zebranie wszystkich przeorysz Instytutu. Tylko klasztory polskie, wówczas za “żelazną kurtyną”, nie mogły być reprezentowane. Sprawozdanie zawiera jednak wyrazy “szczerej siostrzanej sympatii” pod ich adresem i zapewnienie o “honorowym miejscu” zachowanym dla nich w zreorganizowanym Instytucie. Obrady zaowocowały nie tylko zaakceptowaniem projektu statutów federacji, ale też decyzją o podjęciu studiów historycznych i doktrynalnych nad życiem i pismami Założycielki.

Dekretem “Virginum prudentium” z 21 lutego 1956 r. została erygowana Konfederacja Mniszek Benedyktynek od Nieustającej Adoracji Najśw. Sakramentu, w skład której weszły federacje: francuska, niemiecka, włoska i holendersko-belgijska. Federacja polska, której utworzenie opóźniły warunki polityczne, została erygowana 15 lutego 1962 r. Delegatka z Polski mogła wziąć udział dopiero w trzecim zebraniu Konfederacji w Rzymie w r. 1966 i od tej pory Federacja Polska będzie już reprezentowana na wszystkich zebraniach.

Z biegiem czasu okazało się, że różnice mentalności i warunków w poszczególnych krajach wymagają opracowania osobnych konstytucji (zawsze jednak opierających się na konstytucjach m. Mechtyldy) i statutów dla każdej federacji. Statuty Federacji Polskiej zostały zatwierdzone w 1989 r., zaś ostateczna wersja konstytucji w 1988 r.

Warunkiem przynależności do konfederacji jest zachowanie czterech wymienionych w jej statutach punktów, stanowiących specyfikę Instytutu:

1. życie monastyczne według Reguły św. Benedykta
2. kult Eucharystii, wyrażający się szczególnie przez nieustającą adorację Najśw. Sakramentu według ducha m. Mechtyldy de Bar
3. klasztory są zarządzane przez przeorysze, które mogą być ponownie wybierane tyle razy, ile będzie to uznane za pożyteczne (por. bulla “Deus per ineffabilem” papieża Innocentego XI z dnia 10 lutego 1676 r.)
4. Najświętsza Maryja Panna jest, według tradycji, czczona jako Ksieni.

Zebrania konfederacji odbywają się co 5 lat. Uczestniczą w nich prezeski, asystentki i sekretarki poszczególnych federacji.

W 1998 r. w Paryżu miał miejsce nadzwyczajny zjazd wszystkich przeorysz Instytutu z okazji 300-lecia narodzin dla nieba m. Mechtyldy od Najśw. Sakramentu i rozpoczęcia jej procesu beatyfikacyjnego.

Klasztory

Obecnie w skład konfederacji wchodzą:

Federacja Francuska

• Rouen
• Bayeux
• Tourcoing
• Craon
• Montolieu
• Notre Dame d’Orient
• Rosheim

Federacja Polska

• Warszawa
• Wrocław
• Siedlce

Federacja Włoska

• Ghiffa
• Mediolan
• Catania
• Montefiascone
• Tarquinia
• Ragusa Ibla
• Modica
• Teano
• Grandate
• Alatri
• Roma
• Gallarate

Federacja Niemiecka

• Trier
• Osnabrück
• Köln Raderberg
• Dülmen-Rorup
• Warendorf
• Neuss-Kreitz

Federacja Holenderska

• Arnhem
• Nuland
• Someren

Federacja  Innocentego XI

• Tegelen
• Valkenburg
• Ledegem

Klasztory niesfederowane

• Tororo (Uganda)
• Arua (Uganda)
• Kisumu (Kenia)